Hersenen online ...

VErbindinG2012 HersenenOnlineNeuralinkMuskBedenkingen over Elon Musk, de Microchip, de Evolutieleer en een doorgedreven Kapitalisme

door Tom Torbeyns

Onlangs werd ik geïnspireerd door een breed gala aan artikels die onrechtstreeks allemaal met elkaar verbonden leken te zijn. Zo las ik bijvoorbeeld over het Neuralink project van Elon Musk.
Het idee van dit project is dat we idealiter allemaal binnen dit en enkele jaren, door middel van een kleine chirurgische ingreep waarbij een klein stukje van onze schedel zal worden weggehaald, een microchip op onze hersenen zullen laten naaien door een machine. Deze microchip zal dan door middel van sensors, die zorgvuldig via die machine door een chirurg op de juiste plaats zullen worden ingeplant, al onze hersenactiviteiten kunnen lezen.

 

Dit houdt onder andere onze gedachten, emoties, wil en motorische handelingen in. Musk zegt goede bedoelingen hiermee te hebben. Allereerst zou hij mensen met zware handicaps, zoals bijvoorbeeld verlamden of slechtzienden, willen helpen. Vervolgens wil hij ook de rest van de mensheid helpen. Voor iemand met een depressie of zelfs iemand die zich gewoon eventjes niet gelukkig voelt, kan het apparaat met een sensor in de hersenen de aanmaak van het juiste aantal stoffen in de hersenen opwekken. We zullen zelfs onze mond niet meer hoeven te gebruiken bij het spreken maar we zullen gewoon telepathisch met elkaar kunnen communiceren door elkaars gedachten te lezen. [1]


Dit alles lijkt te eenvoudig. Als we de Bijbel er op na slaan, dan zien we dat de orde van God niet een orde van gemakzucht maar een orde van doorzetting is. Om drie eenvoudige voorbeelden te noemen:

1. Als iemand snel rijk wil worden, zal hij, in plaats van eerlijk voor zijn brood te werken, stelen. Diefstal staat als zonde vermeld in de tien geboden. Het is dus niet volgens Gods orde.

2. Als een jongen geslachtsgemeenschap wil hebben zonder de verantwoordelijkheden van een huwelijk op zich te nemen, kan hij een meisje hiertoe verleiden. Dan bedrijven zij hoererij.

3. Als het wat moeilijker gaat in het huwelijk kan een getrouwde vrouw gemeenschap hebben met een man die niet haar echtgenoot is. Dan bedrijft zij overspel. Indien die man ook getrouwd is, bedrijft hij ook overspel. Indien hij nog niet getrouwd is, bedrijft hij hoererij. Deze twee laatste voorbeelden (2. en 3.) zijn niet volgens de orde van God. Hij is tegen deze kortzichtige uitlatingen die ernstige gevolgen hebben zoals trauma's en gebroken families. Meermaals wordt in de Bijbel gewaarschuwd dat mensen die diefstal, hoererij of overspel bedrijven het koninkrijk van God niet zullen beërven en dat zulk soort mensen in de poel van vuur geworpen zullen worden. Het alternatief in voorbeeld één is dat die persoon door hard te werken eerlijk zijn brood verdient in plaats van uit gemakzucht of luiheid te stelen. Het alternatief in voorbeeld twee is dat de jongen en het meisje kiezen om de verantwoordelijkheden van het huwelijk op zich te nemen en dan pas geslachtsgemeenschap hebben. Het alternatief in voorbeeld drie is dat die vrouw door de huwelijksproblemen bijt en trouw blijft aan haar man. Het lijkt me dus dat, volgens Gods orde, zonde altijd op de korte weg van luiheid wandelt terwijl moraliteit altijd op de lange weg van volharding wandelt. Zonde leidt tot de hel en volharding leidt tot de hemel. De microchip lijkt ons ook op de korte weg van luiheid te plaatsen en volgens – naar mijn weten – de meeste Evangelische christenen is de microchip het teken van het beest en zullen mensen die dit teken niet aanvaarden het eerst moeilijk krijgen omdat ze niet zullen kunnen kopen of verkopen (Openbaring 13:16-17) — Een voorloper hiervan gaan we misschien al zeer binnenkort vinden in Australië. [Leest u hierover voetnoot 2.] — maar hierna zullen ze “uitrusten van hun zwoegen” (Openbaring 14:13b). Bemerk dat dit hetzelfde patroon is als wat met Jezus gebeurde:

1. Jezus kreeg het moeilijk.

2. Satan bood Hem de mogelijkheid tot het lijden weg te nemen.

3. Jezus weigerde dit en overwon dus de verleiding.

4. Jezus werd gediend door Gods engelen (Matteüs 4:1- 11). Jezus was ons dus tot voorbeeld in het niet wandelen op de korte, luie weg maar in het wandelen op de lange weg van de doorzetting.


Het is een feit dat Musk erom bekend staat overdreven deadlines te geven en dat het dus nog wat langer kan duren alvorens er microchips en masse in de hoofden van mensen geplaatst gaan worden. Ook is er twijfel of dit project wel gaat werken. Zo schreef Rory-Cellan Jones, technology correspondent bij de BBC, dat “Hij [Professor Andrew Jackson, professor van neurale interfaces aan de universiteit van Newcastle] legde uit dat, hoewel neurowetenschappers voortgang hebben geboekt in het begrijpen van hoe de hersenen beweging beheersen, hoe de hersenen gedachten en herinneringen verwerken is nog steeds een mysterie. In het licht van al zijn prestaties moeten we wel stellen dat Musk een neiging heeft tot het overdrijven van hoe snel technologie zal evolueren” [3].


Ook zijn er nog andere interpretaties van wat het teken van het beest is zoals bijvoorbeeld een goudstuk met een slang er op of een geestelijk teken van satan net zoals het teken van God een geestelijk teken zal zijn (Openbaring 14:1). Indien we zo een andere interpretatie hebben, is het het ons als christenen wel zeker niet waard deze chip in te laten planten en het mogelijk bij het verkeerde eind te hebben met alle gevolgen vandien want een engel van God waarschuwde ons in Zijn woord: “Iedereen die het beest en zijn beeld aanbidt en het merkteken op zijn voorhoofd of zijn hand laat aanbrengen, die zal de wijn drinken van Gods toorn, onverdund geschonken in de beker van zijn toorn; hij zal gepijnigd worden met vuur en zwavel, ten aanschouwen van de heilige engelen en van het lam” (Openbaring 14:9b-11, Willibrordvertaling 1995 Herziene Editie). Hoe dit ook zij omtrent de microchip / het teken van het beest, de bedoeling van Musk is de microchip al tussen nu en vijf jaar in zoveel mogelijk mensen te plaatsen. Waarom heeft hij hier
zoveel haast bij en waarom dit project? Naar eigen zeggen is hij bang dat de wereld "raar en onaangenaam" gaat worden omdat, volgens hem, binnen de 5 jaar artificiële intelligentie vele malen slimmer zal zijn geworden dan de mensheid en een eventueel zelfs levensbedreigend gevaar zal vormen voor de mensheid. Dit is de reden waarom we een symbiose zullen moeten aangaan met machines zodat we de artificiële intelligentie zullen kunnen voorblijven.[1]

Merk op dat deze angst slechts in het hoofd van Musk zit en komt van een Darwinistisch-evolutionair perspectief waarin soorten altijd maar moet strijden en evolueren om te overleven ten overstaan van andere soorten. Dus zullen we volgens Musk als mensen moeten strijden en evolueren ten overstaan van het "soort" van de Artificiële Intelligentie. Musk wordt dus gedreven door angst. Hij is niet vrij. Ik bied meneer Musk een andere kijk op de zaak. In plaats van een evolutionistisch perspectief waarin we altijd maar weer moeten opboksen tegen andere soorten die toevallig zouden zijn ontstaan, geloof ik als Evangelisch christen dat wij geschapen zijn naar het beeld van God (Genesis 1:27) en, ja, zelfs bijna goddelijk zijn (Psalm 8:6). Omdat God Schepper is en wij ook geschapen zijn naar het beeld van God, zijn wij ook scheppers. Het lijkt me dus dat meneer Musk niet bang hoeft te zijn van Artificiële Intelligentie aangezien Artificiële Intelligentie geschapen is door de mensheid. Dit zou hij moeten weten, aangezien hij zelf computerprogrammeur is. Zoals God superieur is aan zijn schepsels, zijn wij superieur aan onze schepsels. Zelf zegt Musk dat het probleem met slimme x²mensen is dat ze niet willen toegeven dat iets slimmer dan hen kan zijn en dat artificiële intelligentie hen dus te slim af zal zijn. Mij lijkt het dat meneer Musk de kar voor het paard spant en niet beseft dat het dankzij de mens is dat onze maaksels — zoals bijvoorbeeld Artificiële Intelligentie, computers, zelfrijdende Tesla auto's,... — bestaan. Met de juiste wilskracht zal de mens zijn artificiële intelligentie-schepsel kunnen bedwingen net zoals God Zijn schepsel de mens kan bedwingen. Laten we als christenen niet vergeten dat God nog altijd de soevereine Heer is die koninkrijken kan vernietigen en dat Hij nog altijd kan ingrijpen wanneer Hij het nodig acht.


Als wij mensen ons menselijk ras weer zouden waarderen en aanvaarden als geschapen naar het beeld van God en als de bijna goddelijke scheppers die we zijn in plaats van als toevallig geëvolueerde schepsels die moeten opboksen tegen andere toevallig geëvolueerde schepsels zoals de angstige theorie in Darwins' hoofd stelde, dan zouden we geen angst voor Artificial Intelligence hebben en dan zouden we geen hackbare microchips met alle zoveel erger mogelijke reële en uiterst waarschijnlijke gevolgen vandien — in tegenstelling tot Musks subjectieve angstjes en uiterst onwaarschijnlijke gevolgen vanwege zogezegd ontembare artificiële intelligentie — in ons lichaam moeten laten plaatsen. Als daarmee onze volledige persoon te hacken en te beïnvloeden valt, zoals sommige artikels waarschuwen, dan wil dit dus zeggen dat we vanwege een subjectieve en onwaarschijnlijke angst de controle over onze volledige wil, emoties,... hebben weggegeven. Dan kunnen wij gewone mensen door mensen met slechte bedoelingen — bijvoorbeeld door een kwaadaardige Musk, Neuralink, of een ander land — gehackt en beïnvloed worden. Zo kunnen ze dan bijvoorbeeld ons helse pijnen toedienen, ons depressief maken, ons geheugen wissen,... — dan worden we misschien de mensen die "willen sterven maar niet kunnen sterven" (Openbaring 9:6) en die dus hier op aarde geen rust zullen krijgen maar "dag en nacht gepijnigd worden in de aanwezigheid van God en het Lam" (Openbaring 14:10-11). Dit is vreselijker dan het ergste horrorverhaal. Dan is het beter om eervol te lijden, te sterven aan jezelf (Markus 8:34), en, indien nodig, je lichaam te laten sterven en dan innerlijke rust te krijgen (Openbaring 14:13). Wat is een persoon er immers mee om tijdelijk de hele wereld te winnen maar dan toch uiteindelijk zijn ziel te verliezen? (Markus 8:8:35-37). Vrees hen niet die je lichaam kunnen doden maar vrees Hem die zowel je lichaam kan doden als je ziel in de hel werpen (Lukas 12:4-5). Dan zouden we misschien naar de aarde kunnen kijken als een plaats van Gods voorzienigheid voor ons vanwege Zijn soevereiniteit over ons en dan zouden we misschien, in plaats van door angst bewogen te zijn om ons menselijk ras op een andere planeet voort te zetten, kunnen kijken naar de mogelijkheden tot ontginning van grondstoffen die God in de schepping van de andere planeten heeft gelegd. Zo kijkt Jeff Bezos, de aartsrivaal van Musk, in plaats van angstvallig te bouwen voor de overleving van het menselijke ras in een angstvallige Darwinistische strijd, naar de mogelijkheid van buitenaardse ontginning. Die angst van de evolutie van Artificiële Intelligentie zorgt er voor dat Musk het project microchip wil verwezenlijken. Bezos ziet eerder de mogelijkheid tot het ontginnen van grondstoffen. Dit komt dus meer overeen met ons concept van Gods voorzienigheid en zijn soevereiniteit. Deze ontginning mag wel niet — volgens de specifiek groene christenen onder ons — met de vernietiging van onze planeet verbonden zijn maar we kunnen zeker als christenen allen akkoord gaan — ondanks onze verscheidene politieke strekkingen — dat een uitbuiting van onze medemens zondig en uit den boze is. Dit kan gaan van “lichte” uitbuiting op de werkvloer tot “zware” uitbuiting op de werkvloer alsook in de seksindustrie. [4] Het valt me op dat we volgens de hedendaagse kapitalistische maatschappij koste wat het kost moeten evolueren, moeten meer geld verdienen, betere jobs krijgen, gelukkiger zijn maar het punt van het leven is niet een kapitalistisch en evolutionistisch streven naar geluk door middel van uitbuiting over de hoofden van anderen (egoïsme) maar het opnemen van een morele verantwoordelijkheidszin (altruïsme). Een vorm van uitbuiting is bijvoorbeeld mensenhandel. Hierover schrijft de Indische John Mohan Razu, professor van sociale ethiek: ‘Mensenhandel is tot nu toe een van de meest succesvolle handel die ondanks alle beperkingen, inspectie en toezicht heeft kunnen overleven en de laatste tijd een twijfelachtige status heeft onderhouden waarvan de waarde velen miljarden dollars aan het bereiken is en daarom wordt beschouwd als een "industrie" samen met andere handel zoals "drugshandel". De drijvende kracht achter mensenhandel is het wereldwijde kapitalisme dat uitgaat van winstmaximalisatie.’ [5] Wat is een persoon er immers mee om tijdelijk de hele wereld te winnen maar dan toch uiteindelijk zijn ziel te verliezen? (Markus 8:8:35-37). Voor hen die anderen behandelen als objecten om uit te buiten voor winst of plezier geldt: “Zij die zich willen verrijken, komen in verleiding en raken verstrikt in allerlei dwaze en kwalijke begeerten, die een mens in verderf en ondergang storten. Want de wortel van alle kwaad is geldzucht. Door zich daaraan over te geven zijn sommigen al van het geloof afgedwaald, en hebben zij zich gemarteld met kwellingen zonder tal” (1 Timoteüs 6:9-10, Willibrordvertaling 1995 Herziene Editie). De liefde voor geld is de wortel van alle kwaad. Volgen we de kapitalistische geldduivel (mammon) of kennen we ook rust in ons leven? Zo vraagt onderzoeker Robert van Putten zich af: “Wanneer dringt het besef door dat prestatiemaatschappij en preventiestaat het goede leven ook diepgaand kunnen ondermijnen? Wil de samenleving van morgen er anders uitzien, dan zullen we dit heilloze spoor moeten verlaten. We moeten toe naar een minder verkrampte omgang met maakbaarheid en een meer ontspannen manier van leven, waar de boog niet immer strak gespannen staat.” [6]

Als we meer zouden focussen op de waarde van het leven, de waarde van de ander, de waarde van gezonde relaties, alsook de waarde van de sabbatsrust en de waarde van innerlijke rust, dan zouden we het leven niet meer bekijken als een slaafs werken of slavendrijven voor de motor van het kapitalisme – dit slavendrijven kan bijvoorbeeld geuit worden in als zelfstandige of als leidinggevende persoon in een bedrijf toch maar het laatste beetje van energie uit werknemer nummer zoveel te persen – maar dan zouden we hen ook met meer respect gaan behandelen en dan zouden we ook meer gaan genieten van de relaties op de werkvloer en de relaties met onze vrienden en familie. Deze relaties zullen dan veel gezonder, sterker, duurzamer en efficiënter worden en we zullen dan ook betere mensen worden. [7] In tegenstelling tot de rusteloosheid die de microchip ons misschien zal bezorgen of de innerlijke rusteloosheid als gevolg van bijvoorbeeld werknemers als slaven te behandelen of vrouwen te objectifiëren en als gebruiksvoorwerpen te gebruiken, zou het veel beter zijn als we andere mensen niet meer zo vanuit een doorgedreven kapitalisme zullen behandelen maar hen zullen behandelen als prachtige, levende wezens geschapen naar het beeld van God. Dan zouden we zelf meer innerlijke rust kennen.


De angst voor de microchip zorgt er misschien ook voor dat wij Evangelische christenen met angst “in de toekomst” leven en niet vrij leven in het heden. Veel hangt af van met welke bril we naar het heden en naar de toekomst kijken. Even een praktisch voorbeeld: Op maandag 17 augustus gingen mijn vrouw en ik aankopen doen in een stad. De auto van de bestuurder, die een vriend van ons is, zou ook even worden gerepareerd. Dit nam echter veel langer in beslag dan dat we gedacht hadden, omdat de garagisten het probleem maar niet vonden. Eindelijk werd het probleem gevonden en opgelost. Onze vriend deed een testrit, maar er was blijkbaar onderweg nog steeds een probleem met de auto. Vervolgens kwamen de garagisten de auto herstellen op straat. Toen we uiteindelijk weg konden rijden en we al een heel stuk terug naar het dorp op weg waren, viel de auto helemaal stil en kreeg onze vriend hem niet meer gestart. Het was al donker. Dit was best gevaarlijk, aangezien de lichten van de wagen ook niet meer werkten en aangezien er grote vrachtwagens voorbij reden. Onze vriend probeerde het probleem op te lossen maar hij vond geen oplossing. Toen hij vrienden belde om ons te komen halen, beloofden zij dat ze zouden komen, maar ze kwamen niet. Uiteindelijk belde hij een vriend die zei dat hij niet genoeg benzine in zijn wagen had, maar hij was toch zo moedig om ons tegemoet te rijden. Gelukkig kwam hij aan en kon hij ons oppikken. Maar toen we al een eindje onderweg waren, viel ook zijn wagen stil. Gelukkig was de benzinepomp dichtbij de plaats waar we stilvielen. Zo zijn we in die nacht toch allemaal veilig thuisgeraakt. We kunnen kijken naar de vele problemen met de wagens of we kunnen kijken naar de zegeningen: bijvoorbeeld het feit dat de benzinepomp niet ver weg van de auto was en het feit dat we allen veilig zijn thuisgeraakt. Dit alles vergt vertrouwen. Vertrouwen in de Heer. In Spreuken 23:7 staat: "zoals een mens denkt, zo is hij". We kunnen dus kijken door de bril van vertrouwen. We kunnen ervoor kiezen om de Heer te vertrouwen. We kijken dan door de bril van zegeningen, zoals het lied zegt: "Tel uw zegeningen één voor één." We kunnen kijken door de bril van dankbaarheid: dankbaarheid voor het leven dat Hij ons gegeven heeft en dit leven mogen we voor Hem leven. We kunnen kijken door de bril van geborgenheid; Hij is diegene die ons beschermt, zelfs als dit betekent dat we, bijvoorbeeld vanwege omstandigheden zoals vervolging, door de dood heen moeten gaan. Psalm 23 leert ons dat ons niets ontbreekt.


Negatieve gedachten brengen meestal negatieve vruchten voort. Depressieve gedachten zetten ons vast onder jukken van fatalisme. Gedachten als "ik ben niets waard", "ik zal toch nooit iets bereiken",... veroorzaken lusteloosheid en brengen niets voort. Ze zijn als de voeding van een boom die geen vruchten voortbrengt.

Hoe kijken we naar dit alles als Evangelische christenen? Hebben wij gebrek? Zien wij gebrek of zien we overvloed? Zien wij de overvloed aan kansen, mogelijkheden,...? Of hebben we onszelf er blind voor gemaakt? Denk je in termen van gebrek: "ik heb geen geld om aan de gemeente / aan de armen te geven", "ik heb geen tijd om iemand aan te spreken over het evangelie", "niemand luistert toch naar het goede nieuws", "er zal toch nooit een opwekking komen", “Ik zal toch nooit verandering kunnen brengen op de werkvloer of verandering kunnen brengen ten opzichte van de biljoenen industrie van de seksslavernij”,... Of denk je in termen van overvloed?: "de Heer voorziet, als ik alles uitreken kan ik eigenlijk elke maand bijvoorbeeld 20, 100, 200,... euro geven aan de gemeente of aan de armen", "ik heb elke week 1 uur, 3 uur, 5 uur,... om iemand aan te spreken over de Heer", “Ik kan meewerken met organisaties die uitbuiting op het werk en seksuele uitbuiting een halt willen toeroepen”,... "Mij ontbreekt niets. Ik heb waarlijk alles wat ik nodig heb." Denken we in termen van gebrek en dat we altijd maar moeten doorjakkeren of laten we los vanuit een positie van overvloed en innerlijke rust? Zoals van Putten beweert: “Loslaten kan ook positiever, vanuit een positie van overvloed. Als westerse samenleving hebben we het enorm goed. Stoppen is dan een teken van tevredenheid. In variatie op Bob Goudzwaards ‘economie van het genoeg’ kan je spreken van een ‘politiek van het genoeg’. Zo is loslaten dus geen zwaktebod, maar een kracht.” [6] Onze Vader heeft straten van goud en als we arm zijn of zullen zijn vanwege bijvoorbeeld vervolging, zijn we rijk in Hem en vinden we innerlijke rust in Hem! Halleluja! Ik denk dat wij, Vlamingen, regelmatig neigen naar pessimisme en depressie, terwijl optimisme en de vreugde van de Heer ook opties zijn. Welke keuze maak jij? Met welke bril kijk jij naar het leven? De bril van angst voor artificiële intelligentie? De bril van een doorgedreven seculier kapitalisme, angst voor de volgende financiële crisis, en survival of the fittest? Of de bril van het belang van betekenisvolle en kwaliteitsvolle relaties en innerlijke rust vanuit een vertrouwen in God die voorziet? De keuze is aan jou! Graag sluit ik dit artikel af met de conclusie van het artikel van Robert van Putten en met Psalm 23 dewelke hier zo naadloos bij aansluiten: “In de Bijbelse traditie is rust diep verbonden met festiviteit, ontmoeting en liturgie. De schepping van de wereld in Genesis vindt zelfs zijn voltooiing in een rustdag. Rabbijn Heschel noemt de sabbat een ‘paleis in de tijd’, bedoeld om vreugdevol het leven te vieren en om vollediger mens te zijn. Rust is hier intrinsiek waardevol en complementeert het actieve, makende bestaan. Juist in de rust vallen ons dingen toe die er in de maakbaarheid vaak bekaaid afkomen, zoals gemeenschap, broederschap, solidariteit. Laten dit nu net zaken zijn die een vermoeide prestatiemaatschappij en een overspannen preventiestaat hard nodig hebben.” [6]

PSALM 23 (NBG51) — De Here is mijn herder 1Een psalm van David.
De Here is mijn herder, mij ontbreekt niets; 2Hij doet mij nederliggen in grazige weiden; Hij voert mij aan rustige wateren;
3Hij verkwikt mijn ziel.
Hij leidt mij in de rechte sporen om zijns naams wil.
4Zelfs al ga ik door een dal van diepe duisternis, ik vrees geen kwaad,
want Gij zijt bij mij; uw stok en uw staf, die vertroosten mij. 5Gij richt voor mij een dis aan
voor de ogen van wie mij benauwen; Gij zalft mijn hoofd met olie, mijn beker vloeit over.
6Ja, heil en goedertierenheid zullen mij volgen al de dagen van mijn leven;
ik zal in het huis des Heren verblijven
 tot in lengte van dagen.


[1https://businessam.be/musk-machine-die-menselijk-brein-koppelt-aan-computer-komt- snel/. En de volgende YouTube video’s: “Why Neuralink Will Change Humanity Forever,” Newsthink, geüpload op 31 augustus 2020, https://www.youtube.com/watch?v=39OHcCpt0Ds. “Neuralink Update (2020) - Highlights in 7 minutes,” Newsthink, geüpload op 29 augustus 2020, https://www.youtube.com/watch?v=vxehbGLoar8. “Neuralink: Elon Musk's entire brain chip presentation in 14 minutes (supercut),” CNET, geüpload op 28 augustus 2020, https://www.youtube.com/watch?v=CLUWDLKAF1M. Dit alles betreft slechts enkele bronnen van het totaal aantal bronnen die ik geraadpleegd heb. Door te Googelen komt u zelf wel uit de bronnen / risico’s van de microchip.
[2https://www.bbc.co.uk/sounds/play/m000m48v.
[3https://www.bbc.com/news/technology-53987919. De Engelse tekst is: “He explained that, while neuroscientists have made progress in understanding how the brain
controls movement, how it processes thoughts and memories is still a mystery. For all his achievements, Musk has a tendency to exaggerate how quickly his technology will advance.”
[4https://www.hetgoedeleven.nl/artikelen/dromen-van-een-ontspannen-samenleving. Dit hele artikel is echt wel de moeite waard om te lezen. Het zet aan tot nadenken.
[7https://hbr- org.cdn.ampproject.org/c/s/hbr.org/amp/2018/04/how-humble-leadership-really-works. Over dienend leiderschap (servant leadership) is, vanuit Evangelisch-christelijk perspectief, het boek van Duane Elmer, Cross-Cultural Servanthood: Serving the World in Christlike Humility (Downers Grove, Illinois: InterVarsity Press Books, 2006) zeker de moeite waard.